Το ιστορικό σπήλαιο της Παναγίας Χρυσοσπηλιώτισσας βρίσκεται σε μια όμορφη και κατάφυτη από ευκαλύπτους και αγριοδάφνες τοποθεσία στη Κάτω Δευτερά.
Η εκκλησία είναι φτιαγμένη στις όχθες του Πεδιαίου ποταμού, σε μια σπηλιά σε ύψος περίπου 50 μέτρων.
Η εκκλησία σε σπηλιά, της Παναγίας της Χρυσοσπηλιώτισσας, στα περίχωρα της Λευκωσίας στο δρόμο για Δευτερά, είναι ένα γραφικό δείγμα μοναστηριού ή ερημητηρίου Λεβαντίνων, ασυνήθιστο για την Κύπρο αλλά πολύ συνηθισμένο για τη παλιά Λεβαντίνικη Χριστιανοσύνη.
Είναι φτιαγμένη σε μια σπηλιά από ψαμμίτη, που διαπλατύνθηκε για να σχηματίσει μια καμάρα, ένα σηκό, νάρθηκες και σκευοφυλάκια, που την περιποιούνται με αγάπη οι γυναίκες του χωριού. Κάποτε ήταν διακοσμημένη, αλλά όλος ο σοβάς έπεσε εκτός από το κομμάτι του Ιερού που ακόμα κι αυτό ξεθώριασε.
Η εκκλησία φιλοξενεί μια εικόνα της Παναγίας, ένθρονης βρεφοκρατούσας, με ασημένια επένδυση του 1846 που κλαίει και την επικαλούνται σε περιόδους ξηρασίας.
Ένα θρησκευτικό πανηγύρι γίνεται κάθε χρόνο στις 15 Αυγούστου, ημέρα που γιορτάζει η Παναγία και συρρέουν χιλιάδες χριστιανοί για να προσκυνήσουν, αφού ανέβουν τα 104 σκαλοπάτια που οδηγούν στην εκκλησία.
Μαζί τους φέρουν αμέτρητα τάματα για να την ευχαριστήσουν για τα θαύματα που κάνει ή για να την παρακαλέσουν για βοήθεια. Έτσι, η εκκλησία είναι γεμάτη από κέρινα ομοιώματα, στέφανα γάμων, ρούχα, λαμπάδες κ.ά.
Η ονομασία του σπηλαίου οφείλεται στην της θαυματουργής εικόνας, η οποία σύμφωνα με την παράδοση βρέθηκε με θαυμαστό τρόπο μέσα στο σπήλαιο.
Από τότε το σπήλαιο ονομάστηκε «χρυσό σπήλαιο» και η Παναγία «Χρυσοσπηλιώτισσα».
Διεύθυνση Εκκλησίας Παναγίας Χρυσοσπηλιώτισσας: Δευτερά, Λευκωσία
Περίοδος Λειτουργίας: Ολόχρονα